Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

Тус сум нь физик газар зүйн хувьд Хангай Хэнтийн уулархаг их мужийн Орхон Сэлэнгийн сав газар дундаж өндөр уулсын бүсэд далайн түвшнээс дээш 900 – 1900 метрт өргөгдсөн ноён оргил нь орон нутгаас хамгаалалтад авсан Бүрэнгийн нурууны Бүрэнгийн овоо 1986 метр. Гадаргын дундаж өндөр 1000 метр. Газар хөдлөлтийн эрчим 4.5--5.5. балл. Тус сум нь Сэлэнгэ мөрөн урдуураа Орхон голын үржил шим бүхий сав газарт хар хүрэн хөрстэй, уулын ар модтой бэсрэг уулс бүхий ойт хээр хосолсон буюу газар тариалан мал аж ахуй эрхлэхэд нэн тохиромжтой юм.

Сумын нийт нутаг дэвсгэр 281454 га

Мал сүрэг

Мал, сүргийн бүтэцСумын хэмжээнд 147533 толгой малтайгаас 50 тэмээ, 7808 адуу, 12548 үхэр, 72862 хонь, 54265 ямаа байна. 

Зам тээвэр

Сумын газар нутаг дээгүүр Дархан Эрдэнэтийг холбосон хот хоорондын хатуу хучилттай авто зам 46 км дайран өнгөрдөг. Сумын төв багуудтай шороон замаар холбогддог ба нийт замын эзлэх талбай 745 га. Төмөр зам 61.2 га талбайг, онцгой байдлын үед нисдэг тэрэг буух газар 1 га эзэлдэг.

Ус хангамж

Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэрийн гүний 1 худаг, 600 м3 багтаамжтай усан сан 1, ундны ус түгээх 3 худагтай. Төвлөрсөн ус хангамжийн системд 3 албан байгууллага 1 дотуур байр холбогдоод байна. Хөдөө багуудад богино яндант худаг 14, энгийн уурхайн худаг 17, гүний 16 худгуудаас малчин иргэд ундаалж байна. Тус сум нь гүний усны түр зуурын элбэг тэжээлтэй гидрогеологийн Сэлэнгийн дэд мужид хамаардаг улирлын цэвдэгтэй газар юм. Төв усан сантай 250 м3 350м3 , 2 нөөцийн савтай, хэвийн явагдаж байгаа.

Дулаан хангамж

Сумын төвд төвлөрсөн 1 уурын зуух ажиллаж байгаа, халаах талбайн хүчин чадал 4800 м2, усны эргэлтийн хэмжээ 18000 кг/цаг, 4000 кг жинтэй 2 зуухтай уурын зуух нь ерөнхий боловсролын сургууль, соёлын төв, цэцэрлэг, ЗДТГ, холбоо, дотуур байр, хүн эмнэлэг, хаан банк зэрэг аж ахуйн нэгж албан байгууллагыг дулаанаар хангаж байна. 

Шилжилт хөдөлгөөн

Тус сум нь зам харилцаа сайн хөгжсөн 100 орчим мянган хүн амтай Орхон аймаг, 100 гаруй мянган хүн амтай Дархан хотуудтай 65-110 км зайтай хатуу хучилттай замаар холбогдсон, эдийн засаг зах зээлд харьцангуй ойр байрладаг нь мал бүхий иргэд шилжин ирж суурьших үндэс болж байна. 

Нийгмийн үйлчилгээний барилга байгууламж

Сургууль

• Баруунбүрэн сумын Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургууль• Цагаан овоо сумын төвд байршилтай• 340 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 442 хүүхэд суралцаж байна.• 44 багш, ажиллагчидтай• 1980 онд ашиглалтанд орсон, тоосгон хийцтэй, 2 давхар барилга, инженерийн бие даасан хангамжтай, 

Эрүүл мэнд

Тус суманд 10 ортой 1 эмнэлэг, 1 эмийн сан үйл ажиллагаа явуулж, 2 их эмч, 1 бага эмч, 4 сувилагч, 1 лаборант, 5 туслах ажилчинтайгаар үйл ажиллагаа явуулж байна. 2012 онд 73 эх амаржсан, 1559 өвчлөлөөс урьдчилан сэргийлэх үзлэг 976, 298 эмнэлэгт хэвтэж эмчлүүлсэн, 

Соёл спорт

 1981 онд ашиглалтанд орсон 310 суудалтай, бүжгийн танхим, орон нутаг судлах тэнхим, бэлтгэлийн зэрэг өрөө тасалгаатай. Ард иргэдийг мэдээллээр хангах зорилготой уншлагын танхим 4870 номын фондтой номын сан ажиллаж байна. Соёлын төв нь 2012 онд 58 үйл ажиллагаа явуулж давхардсан тоогоор 9800 гаруй хүнд үйлчилж, 500 гаруй ардын авьяастнуудыг хамруулан ажилласан байна.Ерөнхий боловсролын ганц спорт зааланд спортын арга хэмжээ зохион байгуулж байна. Улсын төсвийн хөрөнгөөр спорт цогцолборын барилгын ажил эхлээд байна.Тус суманд үйлчилгээний 1 төв, хүнсний зах 1, жижиглэнгийн 9 дэлгүүр, нийтийн хоолны 2 цэг, оёдлын 1 цэг үйл ажиллагаа эрхэлж байна.

Шашин сүм хийд

Сумын хэмжээнд 1727-1887 оныг хүртэл 160 жил барьж байгуулсан Амарбаясгалант хийд байнгын үйл ажиллагаа явуулдаг.18 зууны эхэн үед байгуулагдаж, иж бүрэн цогцолбор байдлаар хадгалагдаж үлдсэн уран барилгын чуулбар юм. Амарбаясгалант хийд нь 6 аймаг, Жүд, Мамба, Цанид, Манал, Аюуш, Майдар зэрэг гурван их дацан, найман бага дацантай, 2500 ламтай, хурлын үед 5000 лам хурдаг Монголын гурван том хийдийн нэг байжээ.1944 онд улсын тусгай хамгаалалтад авсан Амарбаясгалант хийд бол сүм хийд байгаль орчинтой зохицуулж уул, ус, ургамал, ой хосолсон үзэсгэлэнт газар сонгон бүтээдэг Монгол уламжлалаар барьсан бөгөөд, анхдугаар Богд Өндөр Гэгээн Занабазарт зориулагдан ариун дагшин шүтээн Монголын түүх, соёлын хосгүй нандин дурсгалын нэг юм. Монгол Улсын Засгийн газрын 2011 оны 4дүгээр сарын 6 өдрийн 101 дугаар тогтоолоор Амарбаясгалант хийдийн хамгаалалтын бүсийг 53782 га газраар тогтоосон байна. Одоогоор Амарбаясгалант хийд нь 60 гаруй лам хуврагатай үйл ажиллагаа явуулж байна.

Ажилгүйдэл ядуурал

Суманд бүртгэлтэй ажилгүй 17 иргэн байна. Нийт ажилгүй иргэдийн 71% эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Хөдөлмөрийн насны бүртгэлгүй ажилгүй иргэдийн тоо 148 иргэн байна. Насны ангиллаар авч үзвэл 16-19 насны иргэд 1,3%, 20-24 насны иргэд 16%, 25-29 насны иргэд 17%, 25-29 насны иргэд 17%, 30-34 насны иргэд 19%, 35-39 насны иргэд 20%, 40-44 насны иргэд 11%, 45-49 насны иргэд 6%, 50-54 насны иргэд 8%, 55-59 насны иргэд 2,7% - ийг тус тус эзэлж байна.

Барилга

Сүүлийн жилүүдэд тус суманд орон нутгийн хөрөнгө оруулалтаар эмийн сан, оёдлын цех 14 сая, цагдаагийн байр 50 сая, ахмадын танхим, улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар үйлчилгээний төв баригдсан байна. Мөн улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар спорт цогцолбор 750 сая, баригдаж эхлээд байна.

Суманд хэрэгжиж буй төслүүд

Малын индексжүүлсэн даатгал төсөлЖижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих төсөлТогтвортой амьжиргаа II төсөлХөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангийн төслүүд

Сумын хөшөө дурсгал

Хөшөө дурсгалын нэр: Бага хар эргийн боржин хөшөөн чулууБайгуулагдсан он: 20-р зуунХөшөө, дурсгалын намтар: Энэхүү хөшөө нь нүүрэн талдаа Жанрайсаг бурханыг товойлгон дүрсэлсэн, хойд талд нь соёмбо сийлсэн байдаг. Өргөн нь 72см, өндөр нь 112см, зузаан 23см.Нутгийн хөгшидийн ярьдагаар Амарбаясгалант хийдийн газар нутгийн хэжээг заасан бөгөөд зүүн урд хаалга хэмээн үздэг.

Сумын хөшөө дурсгал

Хөшөө дурсгалын нэр: Хужрын толгойн маанийн үсэгтэй хадБайгуулагдсан он: 20-р зуунХөшөө, дурсгалын намтар: 2011 онд хамгаалалтанд авсан. Өргөн нь 2м, өндөр нь 1,70 см, зузаан нь 1,50 м. Энэхүү дурсгал дээр маанийн үсгийн шаштируудыг 2 мөр шад бичсэн байдаг.

Сумын онцлог

Баруунбүрэн сумын нутгаар Улаанбаатар , Дархан уул, Орхон аймгийн чиглэлийн авто машины хатуу хучилттай авто зам дайран өнгөрдөг. Хөдөлгөөнт холбооны үйлчилгээнд холбогдсон. 380 жилийн түүхтэй алдарт Амарбаясгалант хийд,  Салуужин Хөшөөтийн бичигт чулуу, агуйн амны буган чулуу зэрэг түүх соёлын үнэт өв дурсгал, зах зээлд ойр байршил зэргээр бусад сумдаас давуу талтай юм. Тус сум газар тариалан мал аж ахуй голлон эрхэлдэг аж ахуй нэгж, жижиг хоршоо нөхөрлөлүүдтэй, аялал жуулчлал амралт сувилалын чиглэлээр 4 компани үйл ажиллагаа явуулж байна. Цаашид гадаад дотоодын аялал жуулчлал хөгжих боломжтой.

Сумын индекс

Байнгын цаг уурын ажиглалтын 1 станцтай. Газар зүйн байрлалын хувьд хойд мөсөн далайн хүйтэн сэрүүн уур амьсгал нөлөөлөх боловч Бүрэнгийн нурууны өвөрт оршдог нь байгалийн бариаллаг саад болж өвөлд нөмөртэй байдаг. Уур амьсгалын хувьд чийглэг хүйтэн мужид багтдаг.1 дүгээр сарын дундаж температур  -21.8 0 с7 дугаар сарын дундаж температур +20.3 0 сЖилд унах хур тунадасны хэмжээ дундажаар 227ммЦасан бүрхүүлтэй өдрийн тоо 135Бороотой өдрийн тоо 35Жилийн дундаж салхины хурд 2.4 м/с

Орон нутгийн төсөвСумын төсвийн татварын нийт орлого нь 260.3 сая төгрөг бөгөөд улсын төвлөрсөн төсвийн шилжүүлэг 862 сая төгрөг, сумын өөрийн үйл ажиллагааны орлого 0.4 сая төгрөг байна.Орон нутгийн нийт төсвийн зардал нь 1122.9 сая төгрөг байна. Нийт зардлын 61.3 хувь нь цалин, 6.7 хувь нь нийгмийн даатгалын шимтгэл, 14.5 хувийг урсгал шилжүүлэг, 17.5 хувийг нь бусад зардал эзэлж байна.Эдийн засгийн бүтэцТус сумын хэмжээнд төсөвт 6, аж ахуйн нэгж 38, салбар 9, шашны 1, нийт 54 байгууллага үйл ажиллагаа явуулж байна.2012 онд улсын төсөвт 18.8 сая төгрөг, аймгийн төсөвт 78 сая төгрөг төвлөрүүлэхээс 88.2 сая төгрөг, сумын төсөвт 24.5 сая төгрөг төвлөрүүлсэн байна.

Газар тариалан

Тус сум нь газар тариалангийн 22207 га талбайтайгаас 2012 онд 11470 га талбайд тариалахаар төлөвлөснөөс 21 аж ахуйн нэгж 14 иргэн 11110 га талбайд тариалалт хийж, 10905 га талбайд уринш, 205 га гуурсанд тариалалт хийсэн байна. Нийт тариалсан талбайг тарималын төрлөөр авч үзвэл улаан буудай 9800 га, овъёос 15 га, арвай 7 га, рапс 1288 га, төмс 194 га, хүнсний ногоо 110 га байна. 

Цахилгаан хангамж

Сум нь Эрдэнэт Булганы цахилгаан түгээх станц ТӨХК-ийн эрчим хүчний шугаманд холбогдсон байнгын цахилгаан хангамжтай сум юм. Сумын төвд 1978 онд баригдсан 35/10 квт-ын дэд станц 2, 10/0.4 квт-ын цахилгаан хуваарилах төв 5 ширхэг байна.

Ариутгах татуурга

Сумын төвд ашиглалтаас гарсан 1 цэвэрлэх байгууламжтай. Одоогоор сургууль, эмнэлэг цэцэрлэг дотуур байранд бохирын цооногийг ашиглаж байна. Төвлөрсөн ариутгах татуурга байхгүй байна. Цэвэрлэх байгууламж ашиглалтаас гарсан.

Хүн ам өрхийн тоо

Нийт 2940 хүн амтай 792 өрх байгаагаас өрхийн тэргүүн нь эмэгтэй 134 өрх, Цагаан овооны 1315 хүн ам, 366 өрх, Бургалтайн багт 908 хүн ам, 243 өрх, Ивэнгийн багт 717 хүн ам, 183 өрх байна.

Орон сууц хангамж

Засгийн газраас хэрэгжүүлж буй 100.000 айлын орон сууц хөтөлбөрийн хүрээнд 2008 онд сумын төвд 4 айлын орон сууц баригдсанаас бусад нь амины байшин гэр сууц байна. Суманд сүүлийн жилүүдэд инженерийн бүрэн хангамжтай орон сууц баригдаагүй.

Боловсрол

Ерөнхий боловсролын 12 жилийн сургуулийн 16 бүлэгт 442 хүүхэд өдрөөр суралцаж, албан бус боловсролын дүйцсэн хөтөлбөрөөр бага дунд боловсрол нөхөн олгох сургалтанд14 иргэн суралцаж байна. Сургуулийн насны хүүхдийн хамран сургалт 100 хувьд хүрсэн. Ерөнхий боловсролын сургуульд мэргэжилтэй багшийн хангалт 100 хувь байна.Сургуулийн өмнөх боловсрол олгох төрийн өмчит 25-р цэцэрлэг, 142 хүүхэд хамрагдаж байна.

Цэцэрлэг

25-р цэцэрлэгЦагаан овоо сумын төвд байршилтай140 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 6 бүлэг 142 хүүхэд хүмүүжиж байна. 23 багш ажиллагчидтай.1980 онд ашиглалтанд орсон. Тоосгон хийцтэй зориулалтын барилга, инженерийн төвлөрсөн хангамжтайЦэцэрлэгийн үйл ажиллагаа явуулах ашиглалтын шаардлага хангахгүй байгаа талаар мэргэжлийн хяналтын дүгнэлт гарсан тул их засвар хийх шаардлагатай.

Эмнэлэг

Эрүүл мэндийн төвЦагаан овоо сумын төвд байршилтай10 ортой2 их эмч 7 мэргэжилтэн, 6 туслах ажилтантай1980 онд ашиглалтанд орсон тоосгон хийцтэй зориулалтын барилгатай, инженерийн бие даасан хангамжтай. 

Соёлын төв

Соёлын төвЦагаан овоо сумын төвд байрлалтай310 хүний суудалтай6 ажилчинтай1981 онд ашиглалтанд орсон тоосгон хийцтэй зориулалтын барилгатай боловч үндсэн халаалтын шугамууд муудсан солих шаардлагатай

Ажиллах хүч салбараар

Төрийн байгууллагад 117 хүн ажилладагТус сум нь 2940 хүн амтайгаас хөдөлмөрийн насны 1766 үүнээс 857 эмэгтэй, 909 эрэгтэй байна. Нийт ажил эрхэлж байгаа 1345 хүнээс 605 эмэгтэй, 740 хүн эрэгтэй байна.

Хот байгуулалт газрын харилцаа

Баруунбүрэн сумын төв нь Засаг захиргаа, худалдаа үйлчилгээ давамгайлсан суурин юм. Хот тосгон, бусад суурины газар нийт нутаг дэвсгэрийн 0.40 хувь буюу 1138.98 га талбайг эзэлж байна. Барилга, байгууламжийн дэвсгэр газар 67.62 га, нийтийн эдэлбэр газар 979.20 га, гэр хорооллын газар 82.33 га байна.

Засаг даргын тамгын газар

ЗДТГ –ын барилаЦагаан овоо баг сумын төвд байршилтай35 ажиллагчидтай1989онд ашиглалтанд орсон тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилга. Төвлөрсөн дулааны сүлжээнд холбогдсон, барилгын сан техникийн шугамууд хуучирсан, өвөлдөө их хүйтэн, хагарч цоорох нь ихэссэн тул дулааны шугамыг бүрэн шинэчлэх шаардлагатай.  

Сумын сор бүтээгдэхүүн

2006 онд Сэлэнгэ аймгаас зохион байгуулсан сор бүтээгдэхүүн шалгаруулах уралдаанд тус сумын 1-р багаас базмал ааруул сор бүтээгдэхүүнээр шалгарсан байна.

Сумын хөшөө дурсгал

Хөшөө, дурсгалын намтар:2006 онд хамгаалалтанд авсан. Өргөн нь 64см, өндөр нь 85см, зузаан нь 15см. Нэг талдаа Очирваань бурханыг дүрсэлсэн байдаг. Нутгийн хөгшидийн яриагаар Амарбаясгалант хийдийн газар нутгийн хэмжээг заасан бөгөөд зүүн урд 2 хаалганы нэг гэж үздэг.

Сумын хөгжлийн зорилт

Тус сумын Ивэнгийн 58, Бургалтайн 56 хиргисүүр нийт 114 хиргисүүр, 104 булш, том жижиг нийлсэн нийт 20 орчим суврага, хөшөөн чулуу болон маанийн үсэгтэй хад чулуу 22 ширхэг тус тус байдгаас Өгөөмөрийн өвөр, Соёмботой хөшөө. Нэг талдаа соёмботой нөгөө талдаа Бурхан багшийн хөрөгтэй.