Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

Далайн түвшнгээс 1835 м өргөгдсөн Монгол улсын төв хэсэгт байрласан тал хээр зонхилсон 735,1 мянган га газар нутаг дэвсгэртэй. Сумын газар хөдлөлийн эрчим нь 7.3 балл.Сумын нутаг дэвсгэр нь гүвээ толгод бүхий тал хээр буюу мал аж ахуй болон газар тариалан эрхлэхэд тохиромжтой.

Нийт газар нутгийн хэмжээ 735099 га.

Мал сүрэг

Малын бүтэцЭрдэнэдалай сумын эдийн засгийн суурь салбар нь МАА ба бүх мал, адуу хонины тоогоороо улсад сүүлийн ЗО гаруй жил улсад 1 дүгээр байранд орсон. 2012 оны жилийн эцсээр сум 253436 мал тоолуулсан ба үүнээс тэмээ 1177, адуу 10365, үхэр 6150, хонь 120856, ямаа 114888-ыг тус тус тоолуулсан. Сумын 1045 малчин өрхийн 95 хувь нь сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэрээр хангагдсан, 90 хувь гэрээсээ үүрэн телефоноор харьцаж ,телевизор үзэж байна. Хөдөөд гүн өрмийн худаг 20, энгийн уурхайн худаг 420 байдаг. Суманд улсын өвс тэжээлийн фонд байрладаг. Улсын хэмжээнд анх удаа цаг агаарын аюулаас сэргийлэх цогцолбор станц байгуулан ажиллаж байна. 

Зам тээвэр

Тус сум нь Улаанбаатар хот, аймаг, багууд хоорондоо шороон замаар холбогддог.

Ус хангамж

Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэрийн 11 худагтай, үүнээс нь гүн өрмийн худаг 10 ш, энгийн уурхай худаг нь 1 ш байна. Үүнээс 1 худаг нь цэвэршүүлэх төхөөрөмжтэй, нэг худгаас өдөрт гарах усны хэмжээ нь 500 л байна. 

Шилжилт хөдөлгөөн

Тус сум нь Улаанбаатар хотоос 275 км-т оршдог нийт хүн амын 27.1 хувь нь сумын төвд амьдардаг, сүүлийн жилүүдэд шилжилт хөдөлгөөн ихсэж байгаа. Сумын хүн амын 49 хувь нь залуу болон дунд насныхан, 37.7 хувь нь хүүхэд, 13,3 хувь нь хөгшид байна.

Боловсрол

Улсын тэргүүний бүрэн дунд сургуулийн 36 бүлэгт 1094 хүүхэд суралцаж 58 багш удирдах ажилтан ажиллаж байна. Сургуулийн дотуур байранд 150 хүүхэд сууж байранд орох хүсэлтэй хүүхдүүдийг бүрэн хамруулсан. Бага боловсролын хамран сургалтын цэвэр жин 99 хувь, суурь боловсрол 98 хувьд хүрсэн. Шинээр 320 хүүхдийн хичээлийн байр баригдсан. ЕБСургууль хичээлийн гурван байранд 1-5-р ангиуд 2 ээлжээр, 7-11 ангиуд нэг ээлжээр хичээллэж хүүхэд хөгжүүлэх сонгон секц дугуйланд давхардсан тоогоор 512 хүүхэд хичээллэж мэргэжилтэй багшийн хангалт 100 хувь ажиллаж байна. 

12 жилийн сургуулийн 320 хүүхдийн хичээлийн “Б” байр

Эрдэнэдалай сумын 7-р багт байршилтай 2012 онд ашиглалтанд орсон 320 хүүхдийн хүчин чадалтай одоо 553 хүүхэд хичээллэж байгаа. 

75 хүүхдийн цэцэрлэгийн байр

Сумын цэцэрлэгийн 8 бүлэгт 312 хүүхэд хамрагдаж сургуулийн өмнөх насны хүүхдийн хамран сургалт 73 хувьтай байна. 2012 онд улсын хөрөнгө оруулалтаар 1 тэр бум төгрөгний 150 хүүхдийн цэцэрлэгийн барилга баригдах эхлэл тавигдаад байгаа.75 хүүхдийн цэцэрлэгийн байр Эрдэнэдалай сумын 7-р багт байршилтай2012 онд ашиглалтанд орсон  75 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 140 хүүхэд сурч хүмүүжиж байнаЗориулалтын тоосгон барилга 

25 Хүүхийн хичээлийн байр

Эрдэнэдалай сумын 7-р багт байршилтай1987 онд ашиглалтанд орсон  25 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 50 хүүхэд сурч хүмүүжиж байнаДүнзэн байшин, гадуур нь тоосгоор хучсан 

Эмнэлэг

Эрдэнэдалай сумын төвийн багт байршилтай 30 ортой8 эмч, 11 бага эмч 7 сувилагч нийт 26 ажиллагсадтай2004 онд ашиглалтанд орсон тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилга. 

Соёлын төв

Эрдэнэдалай сумын 7-р багт байршилтай 250 хүний суудалтай9 ажиллагсадтай1974 онд ашиглалтанд орсон, угсармал болон битонон суурьтай болок болон тоосгон ханатай зориулалтын барилга. 2010 онд их засвар хийсэн 

Ажиллах хүч салбараар

Төрийн байгууллагад 208 хүн ажиллаж байна.

Хот байгуулалт газрын харилцаа

Эрдэнэдалай сумын төв нь Засаг захиргаа-хөдөө аж ахуй-үйлчилгээний үүрэг давамгайлсан сум юм.Сумын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөг 2010 онд орон нутгийн төсвийн санхүүжилтээр боловсруулсан. Сумын ерөнхий төлөвлөгөө Өнөөгийн байдлаар 836 иргэн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 61.9 га газар өмчилж, 493 өрх өвөлжөө, хаваржааны зориулалтаар 246.5 га газар, 56 иргэн аж ахуй нэгж байгууллага 7.2 га газар үйлдвэр, үйлчилгээний зориулалтаар 1 иргэн, аж ахуйн нэгж амралт, аялал жуулчлалын зориулалтаар 0.2 га газар, 5 иргэн 40 га газар тариалангийн зориулалтаар эзэмшиж байна.

Засаг даргын тамгын газар

Эрдэнэдалай сумын 7-р багт байршилтай36 ажиллагсадтай1982 онд ашиглалтанд орсон болок тоосгон хийцтэй, зориулалтын барилга. 

Сумын сор бүтээгдэхүүн

7-р багийн иргэн О.Цээдорж мод, модон эдлэл, үйлдвэрлэж “Дундговь түншлэл-2011” арга хэмжээнээс шилдэг үйлдвэрлэгч өргөмжлөл хүртсэн.

Сумын сор бүтээгдэхүүн

Гүүний айраг, хонины махны амт чанарын үзүүлэлтээрээ улсад нэрд гарсан нутгийн брэнд бүтээгдэхүүн 

Сумын хөгжлийн зорилт

Тус сум нь “мал аж ахуйн гаралтай экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч сум” болох “үйлдвэрлэл дэд бүтцийг түлхүү хөгжүүлэх” зорилго тавьж дараах гол зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллаж байна. Үүнд:Эдийн засгийн бүтцийг боловсронгуй болгож, хэрэглэгч сумаас үйлдвэрлэгч сум болох суурь нөхцлийг бүрдүүлэх  Ажлын байрыг нэмэгдүүлж, ажиллах хүчний байршлыг хүн амын суурьшил, газар нутгийн зохион байгуулалт, эдийн засгийн бүтэцтэй уялдуулан зөв байршуулах Нийгмийн дэд бүтэц, Орон сууцны хангамжийн хувийг дээшлүүлэхБаруун бүсийн төв суурин болж нийгмийн хөгжлийн нөхцлийг оновчтой бүрдүүлж ард түмний амьжиргааны түвшинг дээшлүүлэх

Сумын индекс

Хуурайдуу сэрүүн зунтай, хахир өвөлтэй.1 дүгээр сарын дундаж температур -19.1 С7 дугаар сарын дундаж температур +21 Сжилийн дундаж салхины хурд 10 м/с-ээс дээш салхитай өдрийн тоо 107 хоног жилийн хур тундасны нийлбэр 114.1 мм

Орон нутгийн төсөв.Сумын төсвийн нийт орлого нь 103.8 сая төгрөг бөгөөд улсын төвлөрсөн төсвийн шилжүүлэг 1554,9 сая төгрөг, сумын өөрийн орлого 101,8 сая төгрөгийн орлогоос бүрддэг.  Орон нутгийн нийт төсвийн зардал нь 345,9 сая төгрөг байна. Нийт зардлын .59,9 хувь нь цалин, 6,3 хувь нь нийгмийн даатгалын шимтгэл, 9,2 хувийг урсгал шилжүүлэг, 24,6 хувийг нь бусад зардал эзэлж байна.Орон нутагт үйлдвэрлэл хөгжүүлэх үндсэн чиглэлийг сумын ерөнхий төлөвлөгөөнд тусгагдсан асуудалтай уялдуулан гарган ИТХТ-ийн хуралдаанд оруулан ойрын жилүүдэд хэрэгжүүлэх 14 чиглэлийн үйлдвэрлэл үйлчилгээг сонгон 2012 оны 26-р тогтоолоор батлуулсан. Төсөл сонгон шалгаруулах орон тооны бус зөвлөлийг 8 хүний бүрэлдэхүүнтэй байгуулсан. Төсөл сонгон шалгаруулах үүрэг бүхий зөвлөлөөс сумын хөгжлийн сангаас зээл авах байгууллага иргэдэд мэдээлэл өгч түүний дагуу 37 төслийг 2011 оны 06 сарын 23-нд хэлэлцэн 15 төслийг шалгаруулж үнэлгээ өгч үйлдвэрлэл үйлчилгээ өргөтгөх 7, шинээр үйлдвэрлэл эрхлэх 8 төсөлд нийт 75000000 сая төгрөгийн санхүүжилтийг олгож ажлын байр нь хадгалагдсан-7, шинээр-36 ажлын байр бий болгоод байна.  Монгол Улсын Засгийн газрын 2011 оны 134 дүгээр тогтоолын 1 дүгээр хавсралт, сумын ИТХ-ын Тэргүүлэгчдийн 2012 оны 05 сарын 15 ны өдрийн 27 дугаар тогтоол, сумын төсөл сонгон шалгаруулах орон тооны бус Зөвлөлийн 2012 оны 10 сарын 19-ны өдрийн 01 дүгээр хуралдааны шийдвэрийн дагуу сум хөгжүүлэх сангаас зээл хүссэн 23 төслөөс 4 төсөлд 14000000 төгрөг олгосон. Ажлын байр хадгалагдсан-2, шинээр -5 бий болгоод үйл ажиллагаа явуулж байна. 2012 оны 1,2-р сард хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангаас ажлын байр нэмэгдүүлэх жижиг зээлийн төсөл хэрэгжиж иргэд хувиараа хөдөлмөр эрхлэгч, цөөн мал бүхий малчдад зээлийн талаар сургалт явуулж ажлын байр нэмэгдүүлэх 67 төсөл зээл авах хүсэлтээ иргэд бичиж ирүүлсэн. Уг төслүүдийг амьжиргааг дэмжих зөвлөлөөр хэлэлцүүлэн 51 төсөлд 87,8 сая төгрөгийн зээл олгохоор шийдвэрлэж “Хадгаламж банк”-аар дамжуулан олгосон. Зээлийг олгосноор 91 хүн ажлын байртай болсон.Эдийн засгийн бүтэцМанай суманд ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийг 19 аж ахуйн нэгж 26 газарт 252089.25 мян. га, ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийг 3 аж ахуйн нэгж 3 газарт 1719 га газрыг эзэмшиж байгаа нь нийт нутаг дэвсгэрийн 34.3 хувийг эзэлж байна.

Газар тариалан

Сумын хэмжээнд нийт 7.419 га-д газар тариалан эрхэлдэг. Үүнээс 6 га нь төмс, хүнсний ногоо тариалж 11,8 тн төмс хүнсний ногоо, 1,419 га-д нарийн ногоо тариалж 3 тн нарийн ногоо хураан авсан. Сумын хэмжээнд 6 багийн малчид, албан байгууллага, Аж ахуй нэгжүүд нийт 1950 тн хадлан гар тэжээл бэлтгэсэн. 2011 онд төмс 5 га-д, нарийн ногоо 0,5 га-д тариалалт хийсэн, 2012 онд төмс 6 га-д тариалалт хийж 11,8 тн ургац, нарийн ногоо 1,419 га-д тариалалт хийж 3 тн ургац тус тус хураан авч урьд оноос өссөн байна.

Цахилгаан хангамж

Сум нь Төвийн эрчим хүчний системд холбогдсон. Сумын төв дээр 2010 онд баригдсан 35/10 квт-ийн дэд станцтай. 10/04 квт-ийн 4 дэд станцтай. 

Хүн ам өрхийн тоо

Орон сууц хангамж

12 жилийн сургуулийн 440 хүүхдийн хичээлийн “А” байр

Эрдэнэдалай сумын 7-р багт байршилтай 1981 онд ашиглалтанд орсон, төмөр битонон суурьтай, зутгамал карказ, болок тоосгон ханатай. 440 хүүхдийн хүчин чадалтай одоо 411 хүүхэд сурч хүмүүжиж байгаа

12 жилийн сургуулийн 160 хүүхдийн хичээлийн “В” байр

1952 онд ашиглалтанд орсон, чулуун байрилга160 хүүхдийн хүчин чадалтай одоо 124 хүүхэд хичээллэж байна. 

50 хүүхдийн цэцэрлэгийн байр

Эрдэнэдалай сумын 7-р багт байршилтай1982 онд ашиглалтанд орсон  50 хүүхдийн хүчин чадалтай, одоогоор 100 хүүхэд сурч хүмүүжиж байнаЗориулалтын тоосгон барилга      

Эрүүл мэнд

Сумын сум дундын эмнэлэг 8 их эмч, 11 бага эмч, 7 сувилагч нийт 26 эмнэлгийн тусгай мэргэжилтэн албан хаагч, 30 ортой, түргэн тусламжийн 2 авто машинтай үйл ажиллагаагаа явуулж эрүүл мэндийн үйлчилгээг хүргэдэг. 2012 онд 92 эх төрж эхийн болон 0-5 насны хүүхдийн эндэгдэл гараагүй байна. Сум дундын эмнэлэг нь Биохимийн, эхо, рентген зургийн аппаратууд ашиглан үзлэг оношлогоо хийж иргэд хөдөлмөрчдөд үйлчилж байна.

Соёл спорт

Соёлын төв нь соёл урлагийн төрөл бүрийн ажил зохион явуулах үзэгчдийн танхим, бүжгийн заал, номын сан, жүжгийн өрөө, хөгжмийн өрөө, зэрэг 10 өрөө танхимтай эрхлэгч, дуу хөгжмийн багш, бүжгийн багш, номын санч, техникч зэрэг мэргэжлийн боловсон хүчнээр хангагдаж жилдээ дунджаар 25930 хүнд соёл урлагийн үйлчилгээг үзүүлдэг. Уншлагийн танхим нь 12 хүний суудалтай 22300 номын фондтой уншигчдын тоо жилдээ 3232 байна. Орон нутаг судлах танхим нь 132 ширхэг үзмэртэй, бүх үзмэрийг соёлын өвийн нэгдсэн бүртгэлд авч кодлон үзмэрүүдийн фото зургийг авч баримтжуулсан. 

Шашин сүм хийд

Түшээт гүн Соном ваанчигийн үед түүний хошууны түшмэл тоть Галдаа, Хансан занги, лам Лодоншарав нар Хар бутан дэнж гэж одоогийн сумын төв байрлаж байгаа газарт сүм дуган байгуулахыг зөвшилцаж хамгийн түрүүнд Ганжуур, Данжуур суврага босгосноор энэ хийдийг барих ажил 1810 онд эхэлсэн гэж үздэг. 1949 он маршал Х. Чойбалсан энэ дуганыг үзээд эвдэн буулгах хэрэггүй гэснийг түүний нарийн бичгийн дарга “Шомбонз” хэмээх БатОчир бичиж үүдэнд нь нааснаар аврагдан бараг бүтэн үлдсэнийг сумын нэгдэл байх үед худалдааны байгууллага ноос, түүхий эдийн агуулах болгон ашиглаж байгаад Түүх соёлын дурсгалт зүйлийг сэргээн засварлах газраас манай сумын уугуул иргэн Цэрэнгийн Намсрай идэвхи санаачлага гарган 1990 онд хүч хөрөнгө гаргаж засварласан  Сангийндалай хийд 225 ламтай, 11 жастай Түшмэл Тогтох 1853 онд байгуулсан гэж үздэг. Бадаргуулт төрийн 25 дугаар /1899/ оны цагаан хулгана жилийн үед хуухайн үймээнээр шатааж түйвээсэн гэнэ. Хожим XIII Далай лам Түвдэнжамц 1904 онд морилж үдэлсний учир Угтаал сангийн далай хэмээн нэрлэх болжээ. Богд эзний жавтай, Цонид чойр бүхий шашны томоохон хүрээ хийдийн нэг юм. Арав гаруй сүм дугантай байсны отгон нь одоогийн Их цогчин Дамбадаржаалин дуган юм. Хийдийн хурлыг голцуу цорж лам, голлон хуруулж 10 мөр суудалд лам нар эгнэн суудаг, тэднээс эрдэм номын цол хамгаалах дамжаа барих хурал хурах үед 600 орчим лам хурдаг байжээ. Энэ хийдийг хаасны дараа тэр бойпирыг Халтарын Жадамбаа гэдэг лам Улаанбаатарт аваачиж Гандантэгчилэн хийдийн Очирдарын сүмийн үүдэнд тавьсан нь одоо байгаа. Энэ хийд нь дөрвөн аймаг, дөрвөн дацантай 300 гаруй ламтай бүрэн хэмжээний цам майдартай 10 гаруй дуган суврагатай байжээ. Засгийн газрын 2008 оны 175 дугаар тогтоолоор энэ дуганыг улсын тусгай хамгаалалтанд авсан. 

Ажилгүйдэл ядуурал

Суманд бүртгэлтэй ажилгүй 53 иргэд байна. Нийт ажилгүй иргэдийн 60.3 хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийг боловсролын түвшингээр нь авч үзвэл 1.9 хувийг дээд, 7.5 хувийг тусгай дунд, 22.6 хувийг бүрэн дунд, 60.3 хувийг бүрэн бус дунд, 7,5 хувийг бага буюу боловсролгүй хүмүүс тус тус эзэлж байна.

Барилга

2012 онд Улаанбаатар хотын “Буман”ХХК-аар улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар 320 хүүхдийн хичээлийн байр шинээр барьж ашиглалтанд оруулсан.

Суманд хэрэгжиж буй төслүүд

Малын индексжүүлсэн даатгал төсөлЖижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих төсөлТогтвортой амьжиргааХөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангийн төслүүдНҮБ-ын Хүнсний баталгаат байдлыг сайжруулах төсөл 

Сумын сор бүтээгдэхүүн

“Кашимер далай” ноос сүлжмэлийн цехШ.Бөндөгхорол нь Сум хөгжүүлэх сангаас зээл авч ноос, сүлжмэл эдлэл үйлдвэрлэн борлуулж “Дундговь түншлэл”-2011, 2012 онуудад удаа дараа шилдэг бүтээгдэхүүнээр шалгарч аймаг сумын брэнд бүтээгдэхүүнээр шалгарсан. 

Сумын хөшөө дурсгал

Хөшөө дурсгалын нэр: Ц.Оргодол, Д.Цэрэндорж, Ц.Цэвэлсүрэн нарын гэгээн дурсгалын хөшөө.Багууладсан он: 1962 Хөшөө, дурсгалын намтар: 1962 оны 05 сарын 02 өдрийн хүчтэй цасан шуурганаар “Хөгжил” нэгдлийн малчин Ц.Оргодол, Д.Цэрэндорж, Ц.Цэвэлсүрэн нар малтайгаа шуурганд уруудан нас барсан хүмүүсийн гэгээн дурсгалд зориулан барьсан. 

Сумын онцлог

Тус сум нь хүн ам олонтой, мал аж ахуйн түүхий эдийн нөөцтэй Сумын төв өндөр хүчдэлийн цахилгаан дамжуулах төвлөрсөн шугамд холбогдсонУлсын нийслэл, аймгийн төвд харьцангуй ойр учир төрөл бүрийн шугамаар зах зээлийн мэдээллийг түргэн авах боломжтой 12 жилийн сургуультай, суралцагсад жил бүр өсөж байгаа. Сэргээгдэх эрчим хүчээр малчин өрхийн 95 хувь нь бүрэн хангагдсан Гүүний айраг, хонины махны амт чанарын үзүүлэлтээрээ улсад нэрд гарсанҮүрэн холбооны мобиком, жи-мобайль, юнитель, скайтель зэрэг оперотеруудын сүлжээ нэвтэрсэн ба шилэн кабельд холбогдсон