Үндэсний хөгжлийн газар

Ерөнхий мэдээлэл

Далайн түвшнээс дээш 1450-1705 м өргөгдсөн өндөрлөг уул толгодтой Монгол оны тал хээрийн бүсэд хамаарагддаг бөгөөд элстэй чулуурхаг, хүрэн хужир мараат хөрстэй. Дов толгод, тал говирхог хөндий ихтэй нутаг. Физик газарзүйн хувьд Хэнтийн захын уулсын мужид, геоморфологийн хувьд Орхон-Сэлэнгийн бэсрэг уулсын мужийн Туулын дэд мужад багтдаг. Газар хөдлөлийн эрчим 7 балл.Сумын нутаг дэвсгэр нь уул, гүвээ толгод бүхий тал хээр буюу мал аж ахуй болон газар тариалан эрхлэхэд тохиромжтой.

Нийт газар нутгийн хэмжээ 270647.7 га.

Мал сүрэг

Мал сүргийн бүтэцСумын хэмжээгээр нийт 103,380 мянган толгой мал тоологдсон. Нийт малын тоонд тэмээ 282 буюу 0,27%, адуу 3512 буюу 3,4%, үхэр 1333 буюу 1,3%, хонь 49607 буюу 47,98%, ямаа 48646 буюу 47,05%-ийг тус тус эзэлж байна.Малын тоо толгойгоос харахад бог мал нийт малын 95,03%-ийг эзэлж байгаа бөгөөд бог малынхаа үүлдэр угсааг сайжруулах нэг малаас авах ашиг шимийг нэмэгдүүлэхэд анхаарч ажиллаж байна. Мөн малчид маань сүүлийн жилүүдэд үхэр ямааныхаа үүлдэр угсааг сайжруулах сүүний чиглэлээр хөгжүүлэх зорилт тавин ажиллаж байна.247 малчин өрх байгаа нь сумын нийт өрхийн 49,6 хувийг эзэлж байна. 

Цахилгаан хангамж

Сумын төв нь 1968 оноос эхлэн бага чадлын дизель станцыг ашиглан хэрэглэгчдийг цахилгааны эх үүсвэрээр хангаж байсан. Улмаар 1996 онд Цагаандэлгэр сумнаас 45км зайд 35 КВТ-ын цахилгаан дамжуулах агаарын шугам татаж ашиглалтанд оруулснаар айл өрх албан байгууллага аж ахуй нэгжүүдийг 24 цагийн турш цахилгааны найдвартай эх үүсвэрээр хангаж байна. 

Дулаан хангамж

Сумын төвийн бүх албан байгууллага аж ахуй нэгжүүд тус тусдаа бага оврын халаалтын зуухтай. ЗДТГ цахилгаан халаалттай. 9-н жилийн сургууль уурын зуухтай бөгөөд дотуур байр хичээлийн байраа халаадаг. Цаашид сум нэгдсэн халаалттай болж үйл ажиллагааныхаа зардлыг хэмнэх цэвэр бохир усны нэгдсэн системд холбогдох зүй ёсны шаардлага тавигдаж байна. 

Орон сууц хангамж

Сумын хэмжээнд инженерийн бүрэн хангамжтай орон сууц байдаггүй бөгөөд бүх айл өрх амины орон сууц, гэр сууцанд амьдардаг. Сүүлийн жилүүдэд орчин үеийн халаалтын шийдэл бүхий, цэвэр бохир усны шугамд холбогдсон орон сууцны барилгатай болох санал ихээр ирж байгаа хэдий ч төсөв санхүүгийн боломжгүйгээс асуудлыг шийдэж чадахгүй байна. Төрийн албан хаагч нар ялангуяа тус орон нутагт санаачлагаараа ирж ажиллаж байгаа залуу боловсон хүчинг тогтвор суурьшилтай ажиллуулахад орон сууц, нийгмийн асуудлыг цогцоор нь шийдвэрлэх шаардлага зүй ёсоор тавигдаж байна. 

Сургууль

Ерөнхий боловсролын 9-н жилийн сургуулийн 9 бүлэгт 211 хүүхэд өдрөөр суралцаж, албан бус боловсролын дүйцсэн хөтөлбөрөөр бага, суурь боловсрол нөхөн олгох сургалтанд 2 иргэн суралцаж байна. Бага ангийн хамран сургалт 82,6 хувь, суурь боловсролын хамран сургалт 68,7 хувьд хүрсэн. Ерөнхий боловсролын сургуульд мэргэжилтэй багшийн хангалт 100 хувьтай байгаа 

Эмнэлэг

Суманд 2008 онд улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар 10 ортой 2 давхар орчин үеийн стандарт шаардлагыг хангахуйц шинэ барилгыг барьж ажиглалтанд оруулсан. 2007 оноос эхлэн Сум дундын эмнэлэгийн статустайгаар үйл ажиллагаагаа явуулж байна. 4 их эмч, 12 эмнэлгийн тусгай мэргэжилтнүүд ажиллаж байна. 1 эмийн сан үйл ажиллагаа явуулж байгаа бөгөөд шаардлагатай эмийн хангалт 85 хувьтай байдаг. 2012 онд нийт 25 хүүхэд мэндэлж, 0-1 насны хүүхдийн эндэгдэл, 1 эхийн эндэгдэл байхгүй байна. Нийт өвчлөлийг авч үзвэл халдварт бус өвчлөл 133, халдварт өвчлөлийн 1 тохиолдол гарсан байна.3557 хүнд урьдчилан сэргийлэх үзлэг хийж 258 хүн хэвтүүлэн эмчилж 1912 ор хоног ашигласан бөгөөд дундаж ор хоног 7,4 байна. 

Соёлын төв

Соёлын байгууллага нь жилдээ дунджаар 1750 орчим хүнд соёлын үйлчилгээг үзүүлдэг. Тэмдэглэлт өдрүүдээр жилдээ 18-20 удаа баярын концерт, 7 хоногт 1 удаа нийтийн бүжгийг зохион байгуулдаг. 10 хүнд нэг зэрэг үйлчлэх боломж бүхий номын сантай. Гэрээр ном олгох, хөдөөгийн иргэдэд явуулын соёлын үйлчилгээ хүргэх, зэрэг үйлчилгээг хуваарийн дагуу зохион байгуулдаг. Тус сум Ахуйн үйлчилгээний нэгдсэн төв байхгүй, 5 жижиг дэлгүүр,ТҮЦ, нийтийн хоолны 2 цэг, үсчин гоо сайхны 1, гутал засварын 1, зочид буудлын 1, оёдлын 1, нийтийн халуун усны 1 цэг салангид үйл ажиллагаа эрхэлж байна. ЗДТГ-ын хуучин байрыг ахуй үйлчилгээ, жижиг дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчдэд гэрээгээр ашиглуулдаг хэдий ч хүйтэн сэрүүний улиралд үйл ажиллагааны зардал байхгүйгээс тус байрыг ашиглах боломжгүйгээс дээрхи иргэд ажлын байргүй болох нөхцөл бүрддэг. 

Ажиллах хүч салбараар

Хот байгуулалт газрын харилцаа

Говь-Угтаал сумын төв нь Засаг захиргаа- үйлчилгээний үүрэг давамгайлсан сум юм.Сумын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөг 2011 онд, газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөг 2010 - 2012 онд орон нутгийн төсвийн санхүүжилтээр боловсруулсан. Сумын төвийн нутаг дэвсгэрийн бүсчлэлийн өнөөгийн байдал: орон сууц, олон нийтийн бүс 1182,3га ногоон байгууламж, 5 га хөдөө аж ахуйн бүс 253882 гаӨнөөгийн байдлаар 178 иргэн гэр бүлийн хэрэгцээний зориулалтаар 16га газар өмчилж, өвөлжөө, хаваржааны зориулалтаар 302иргэн 151га газар, 1 иргэн 2 аж ахуйн нэгж газар тариалангийн зориулалтаар 3 га газар эзэмшиж байна.

Засаг даргын тамгын газар

Морьт багийн Нарлаг хороололд байршилтай26 ажиллагсадтай2010 онд ашиглалтанд орсон тоосгон хийцтэй, 4 төрийн албан хаагч нэг цэгээс төрийн үйлчилгээг үзүүлэх боломж бүхий өрөө, 30 хүний багтаамж бүхий хурлын танхим,6 ортой зочид буудал,14 ажлын өрөөтэй орчин үеийн стандарт шаардлагад нийцэхүйц барилгатай. 

Сумын сор бүтээгдэхүүн

Гүүний айраг Богийн сүүний ааруул “Угтаал” талх Баюуд бүлгийн “ ноос ноосон урлал”

Сумын хөгжлийн зорилт

Тус сум нь “Хүний хөгжлийг бүх талаар нь хангасан уламжлалт зан заншил, түүх соёлоо дээдэлсэн эрчимжсэн ХАА, байгаль орчинд ээлтэй үйлдвэрлэлийг хөгжүүлж эдийн засгийн хувьд биеэ даасан бүсийн төв сум ” болох зорилго тавьж дараах гол зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллаж байна. Үүнд:Уламжлалт мал аж ахуйг эрчимжүүлэх Хариуцлагатай уул уурхайг хөгжүүлэх Орон нутгийн онцлогт тохирсон үйлдвэрлэл үйлчилгээ хөгжих бизнесийн таатай орчин бүрдүүлэх Нийгмийн дэд бүтэц, Орон сууцны хангамжийн сайжруулах 

Сумын индекс

Хур тундас багатай эрс тэс уур амьсгалтай,агаарын дундаж температур 2,1 хэм1 дүгээр сарын дундаж температур -14,3С7 дугаар сарын дундаж температур + 18,4Сжилийн дундаж салхины хурд 8 м/сжилийн хур тундасны хэмжээ 8,6 мм байх бөгөөд үүний 7-8 хувь нь 6,7,8 сард орно. 

Орон нутгийн төсөв.Сумын төсвийн нийт орлого нь 61,1 сая төгрөг бөгөөд улсын төвлөрсөн төсвийн шилжүүлэг 662,3 сая төгрөг, сумын өөрийн орлого 1.0 сая төгрөгийн орлогоос бүрддэг.  Орон нутгийн нийт төсвийн зардал нь 238,6 сая төгрөг байна. Нийт зардлын 55,8 хувь нь цалин, 5,9 хувь нь нийгмийн даатгалын шимтгэл, 23,7 хувийг урсгал шилжүүлэг, 14,6 хувийг нь бусад зардал эзэлж байна.Эдийн засгийн бүтэц.Сумын хэмжээнд Угтаал трейд, Дэлгэрхонгор ХХК-ууд худалдааны чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байна.Угтаалчандмань хоршоо мал эмнэлэг, худалдааны чиглэлээр иргэдэд үйлчилгээ үзүүлдэг. Жижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих төслийн санхүүжилтээр иргэд зээл авч сүү сүүн бүтээгдэхүүн, талх нарийн боовны үйлдвэрлэл, цайны газар, оёдол эсгүүр, эсгий урлал, үсчин, гутал зан засвар гээд иргэдийн хэрэгцээг хангахуйц үйл ажиллагаа явуулж байна. Тус суманд мал аж ахуйн үйлдвэрлэл нийт үйлдвэрлэлийн 75,26-%ийг эзэлж байдаг. 

Зам тээвэр

Сумын газар нутагт сайжруулсан болон засмал зам тавигдаагүй баг, аймаг, сум хотын чиглэлд шороон замаар зорчиж байна.  

Ус хангамж

Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэрийн 1 гүн өрмийн худагтай. Тус худагт 1м3 багтаамжтай 1 усан сантай ЭЦВ-6 маркийн цахилгаан ус өргөгч насостой. 2008 онд Чех улсын ЗГ-ын буцалтгүй тусламжаар ус зөөлрүүлэх, цэнгэгжүүлэх төхөөрөмж тавигдсан. Албан байгууллага, аж ахуй нэгжүүд цэвэр усны шугамд холбогдох, сумын төвийн хүн амын суурьшилтай холбогдуулан цэвэр усны нэмэлт нөөц эх үүсвэр шаардлагатай байна. Иймээс сумын төвд шинээр усны хайгуул хийж гүн өрмийн худаг нэмж гаргах шаардлагатай.  

Хүн ам өрхийн тоо

Нийгмийн үйлчилгээний барилга байгууламж

Цэцэрлэг

Говь-Угтаал сумын хүүхдийн цэцэрлэг нь 1962 онд 2 гэр, 15 хүүхэд 2 ажилтантайгаар “Хүүхэд саатуулах газар” нэртэйгээр байгуулагдсан. 2009 оноос 100 хүүхдийн цэцэрлэг болон өргөжиж 4 бүлэгт 108 хүүхэд зуны, нүүдлийн, гэр цэцэрлэгт хамрагдаж хамран сургалтын хувь 96 байна. Мэргэжлийн багш боловсон хүчний хангалт 100-д хүрч сургалт стандартын түвшинд явагдаж байна.  

Соёл спорт

Ерөнхий боловсролын 9 жилийн сургуулийн спорт зал нь сургалтын зориулалтай баригдсан бөгөөд энэ спорт зааланд спортын бүх төрлийн арга хэмжээ зохион байгуулж байна.Тус сум нь аймгийн зүүн бүсийн төв сум учраас бүсийн хэмжээний спортын уралдаан тэмцээнийг зохион байгуулахад спорт зал шаардлага хангадаггүй. Иймээс нэн тэргүүнд зүүн бүсийн хэмжээний “ Спорт цогцолбор” -ыг тус суманд барьж урсгал зардал / халаалт, ажиллах хүчин/ зэргийг улсын төсвөөс шийдвэрлэх шаардлагатай байна. Тус суманд гар бөмбөг, одон бөмбөг, шагайн харваа, үндэсний бөхийн спорт түлхүү хөгжсөн. Энэ чиглэлээрээ секц дугуйлан хичээллүүлж аймаг бүсийн чанартай уралдаан тэмцээнд удаа дараа амжилттай оролцож ирсэн.  

Шашин сүм хийд

Сумын хэмжээнд 1 сүм хийд үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Энэхүү сүм хийд нь будда буюу уламжлалт шарын шашины сүм хийд юм. Тухайн хийдүүдэд нийт 2 лам хуврага ажиллаж байна.

Ажилгүйдэл ядуурал

Суманд бүртгэлтэй ажилгүй иргэд 18 байна. Нийт ажилгүй иргэдийн 61,1 хувийг эмэгтэйчүүд эзэлж байна. Бүртгэлтэй ажилгүй иргэдийг боловсролын түвшингээр нь авч үзвэл 16,6 хувийг дээд, 11,1 хувийг тусгай дунд, 50 хувийг бүрэн дунд, 11,1 хувийг бүрэн бус дунд, 611,1 хувийг бага буюу боловсролгүй хүмүүс тус тус эзэлж байна.Уул уурхайн чиглэлээр 2 ААН үйл ажиллагаа явуулж байгаа нь ажилгүй иргэдийг ажлын байртай болгож тэдний өрхийн орлогыг нэмэгдүүлэх боломжийг бүрдүүлж байна. 

Барилга

Орон нутгийн хувийн болон улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар баригдаж байгаа барилга байгууламжууд журмын дагуу гүйцэтгэгч байгууллагуудыг тендерээр шалгаруулж үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа. Одоогоор гүйцэтгэл дутуу хариуцлага алдсан байгууллага байхгүй. 

Суманд хэрэгжиж буй төслүүд

Малын индексжүүлсэн даатгал төсөлЖижиг дунд үйлдвэрийг дэмжих төсөлХөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангийн төслүүдХариуцлагатай засаглалын төлөөх идэвхитэй түншлэл ба иргэдийн оролцоо 

Сумын хөшөө дурсгал

Хөшөө дурсгалын нэр:” Бөгөн хүрэн”Багууладсан он: 1976 оны 6-р сард Хөшөө, дурсгалын намтар: Тус сумын Хонгор бригадын малчин улсын алдарт уяач О.Шаравжамцын унаган азарга “Бөгөн” хүрэн 1970 оны Ардын хувьсгалын 49 жилийн ойн их баяр наадмаар түрүүлсэн. Тэр жилийн азарга 24 км-ээс уралдахад Бөгөн хүрэн уг зайг 33 минут 31 секунд хурдалж улсын дээд амжилтыг үзүүлсэн байна. Энэхүү гайхамшигтай амжилтыг мөнхжүүлэх зорилгоор орон нутагтаа хөшөөг байгуулсан.